شهر بلقیس شرایط و ویژگی‌های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش‌های مختلف شامل ارگ، شارستان و تأسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و… برخوردار بوده است. ارگ بلقیس مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر این مجموعة باستانی است که از آن می‌توان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های خشتی در ایران نام برد.

معرفی آثار شهر تاریخی بلقیس اسفراین

ارگ

ارگ بلقیس که برجسته ترین اثر این مجموعه است که مساحت آن حدوداً ۵۱۸۰۰  مترمربع را در بر گرفته و بیش از ۲۹ برج در اندازه¬های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به‌کاررفته در ساخت قلعه گل چینه است که در بخش‌های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است. دروازۀ ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با یک پیشامدگی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش‌های آن تخریب و به‌صورت تلی از خاک در آمده است.

با توجه به شواهد موجود و مطالعات صورت گرفته، ارگ بلقیس برخلاف برخی از قلعه‌ها بر روی سطح هموار دشت ایجاد شده که در اطراف آن خندقی را احداث کرده‌اند. اولین دوره استقرار در ارگ طبق اشاره‌های متون تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی به دوره سلجوقیان برمی‌گردد و بعدازاین زمان چند بار در ارگ فعالیت‌های مرمتی (مرمت اضطراری، تکمیلی و…) در پیکره آن دیده می‌شود ولی ارگ آخرین بار توسط افغان‌ها به تصرف درآمد و به‌طور کامل تخریب شد اما بااین‌وجود خانواده‌هایی به‌طور مستقل تا اواخر دوره قاجار نیز در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.

خندق

با توجه به قرار گرفتن ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شارستان با هدف دفاع از حملات دشمن  باید یک استراتژیک مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در پیرامون قلعه یک خندق عظیم ایجاد شده که طبق عکس‌های موجود تا سال ۱۳۶۲ این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش‌هایی از آن توسط کشاورزان مورد دخل تصرف قرار گرفته است.

مجموعه آثار شارستان(محدوده عمومی شهر)

این بخش شامل محلات مختلف شهر می‌شود که با یک دیوار خشت و گلی چینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته که عبارت‌اند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان، مدرسه و…

با توجه به شواهد و کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیمی‌ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان‌شناسی است به سال ۱۹۱ ه.ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهد.

تپه منار

تپه منار مهم‌ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می‌آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده‌اند. طی کاوش باستان‌شناسی در تپه منار بخش‌هایی از یک سازه ستون‌دار به‌دست‌آمده که با توجه به شکل و نوع ساختار احتمالاً می‌توان گفت بقایایی از شبستان مسجد در قرون ۲-۴ ه.ق باشد.

علاوه بر این سازه‌های دیگری که از این بخش کشف شد، سازه‌های خشتی(ساسانی – صدر اسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجرفرش و سازه آبی (کاریز) بود.

برج و باروی شارستان

با توجه به نقشه‌ها و عکس‌های موجود حصار شارستان طولی بالغ‌بر پنج کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به هفت متر می‌رسد. و طبق کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته حصار موجود مربوط به دوره صفویه است که با توجه به عکس سال ۱۹۳۷ میلادی که توسط اشمیت گرفته شده تقریباً ۷۰ برج دفاعی اطراف شهر را احاطه کرده است.

بازار

در بخش مرکزی شهر بلقیس و شمال تپه منار خرابه‌هایی وجود دارد که بنا به گفته مورخان و ریش‌سفیدان محل این منطقه بازار شهر و محل دادوستد کالا بوده است. با توجه به کاوش‌های اندکی که در این محل صورت گرفته و توصیفاتی که از این بخش شهر شده می‌توان گفت در این محل ردیف دکان‌هایی در دو طرف یک راهروی مرکزی وجود داشته که طول این مسیر ۳۵۰ متر بوده است و امید است در آینده نزدیک با کاوش‌های باستان‌شناسی بتوان اطلاعات زیادی در مورد فضاهای دیگر این ساختار به دست آورد.

کوره سفالگری

یکی از مهم‌ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـ.ق است که دارای بخش‌های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، طاقچه‌هایی به‌منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به‌منظور آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمامی این سازه‌ها ایجاد شده است.

این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به‌دست‌آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به‌منظور پخت سفال‌های لعاب‌دار با لعاب فیروزه‌ای مورداستفاده قرار می‌گرفته است.

گورستان

گورستان شهر بلقیس در بخش شرقی شهر در خارج از محدوده حصار قرار گرفته است. بنا به نوشته مورخان، بزرگان زیادی از منطقه اسفراین در این گورستان که در کنار دروازه نیشابور شهر تاریخی بلقیس اسفراین واقع بوده دفن شده‌اند. ازجمله این بزرگان ابو عوّانه، عبدالملک بن حسن الازهری اسفراینی، ابی المنصور بغدادی امام الفقیه است. این گورستان بنا به کاوش‌های باستان‌شناختی مساحتی بالغ‌بر ده هکتار را شامل می‌شود.

مقبره شیخ آذری

بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی(شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به‌عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و مرمت، این بنا در سال ۱۳۹۰ به‌طور کامل مرمت و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس‌های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری باشد.

آب‌انبارها

طی کاوش‌های باستان‌شناسی فصل پنجم در مجموعه شهر بلقیس بقایای دو آب‌انبار کشف شد:

 آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان

طی کاوش‌های باستان‌شناسی به‌منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای مرمت و خوانا سازی بخش‌های فرو ریخته، بقایایی از یک آب‌انبار، دقیقاً زیر ساختار دیوار دوره صفویه که تخریب‌شده بود کشف شد که آثار مکشوفه عبارت‌اند از سردر، راه‌پله و مخزن

سردر: طی پیگردی در ساختار تخریب‌شده دیوار دوره صفویه، بقایایی از یک سردر آب‌انبار که تنها حدود ۵۰ سانتی‌متر از ارتفاع آن باقی مانده بود از دل دیوار شارستان بیرون آمد که ورودی این اثر رو به سمت داخلی شارستان بوده که کف سردر ورودی این بنا از سنگ‌فرش با مصالحی از سنگ لاشه و قلوه‌سنگ با ملاط ساروج ساخته شده است.

راه‌پله:  پس از سردر ورودی جهت دسترسی به پاشیر آب‌انبار، راه‌پله قرار دارد که محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. از این بخش در آب‌انبار شهر تاریخی بلقیس اسفراین تعداد ۱۲ پله کشف شد.

مخزن: این بخش به شکل یک دایره به قطر ۲۵/۴ و عمق ۴ متر در دل زمین با شفته آهک و آجر ایجاد شده است که برای تقویت دیواره‌ها پشت دیوار آجری در تمام بخش‌هایی که در زیر زمین است را با مصالح سنگی و با ملاط شفته پر شده تا دیوارها را تقویت کنند.

ازلحاظ قدمت طبق یافته‌های باستان‌شناسی از قبیل سکه و سفال مکشوفه از داخل آن، می‌توان گفت این بنا احتمالاً در دوره سلجوقی ساخته در دوران ایلخانان مغول آباد و مورداستفاده قرار می‌گرفته و بالاخره در دوره صفویه به دلیل حمله ازبک‌ها و کوچک شدن شارستان شهر این سازه هم زیر دیوار قرار می‌گیرد.

آب‌انبار ضلع شمالی شارستان

این اثر در ضلع شمال غربی مقبره شیخ آذری و خارج از شارستان دوره صفویه قرار دارد. این بنا همانند آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان از سه بخش شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن تشکیل شده است که از جزئیات آن فعلاً اطلاعات دقیقی حاصل نشده است.

مجموعه یخدان‌ها

این مجموعه در فاصله ۷۰۰ متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار دارد. این بنا در اصل به نظر یک ساختار دفاعی یا بنایی چهارگوش است که ورودی آن با یک جلوآمدگی در بخش شمالی قرار داشته است و در دوره‌های متأخر یخدان‌ها به‌صورت دستکند در آن ایجاد شده است.

بنا دارای پلانی  تقریباً مربع شکل به مساحت ۳۵۰۰ مترمربع با چند برج دفاعی تقریباً مدور در پیرامون و یک پیشامدگی به‌عنوان ورودی در بخش شمالی است. تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر  می‌رسد در دوره‌های متأخر سکونت در شهر بلقیس این سازه‌های دستکند در دل خرابه‌های یک بنای قدیمی‌تر که قدمت آن را شاید بتوان هم‌زمان با تأسیس ارگ نسبت داد، ایجاد شده است. این مجموعه یخدان دارای شش مخزن یخ دستکند که سه تا در بخش غربی سازه دفاعی و دو مخزن در دو طرف پیشامدگی ورودی در قسمت شمالی و یک مخزن در جنوب غربی است.

کاروانسرای شهر تاریخی بلقیس

این بنا در فاصله ۵۰۰ متری شمال غرب شارستان در ارتفاع ۱۲۰۳ متری از سطح دریا قرار گرفته است. با توجه به نوع معماری، تزئینات و مصالح به کار رفته در آن و نوع پلان شبیه  بناهای اواخر ایلخانی و اوایل دوره تیموری است.

با توجه به اینکه بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته به نظر می‌رسد این بنا جز وابسته‌ای از این شهر بوده و کاملاً به آن مرتبط بوده. این کاروانسرا به‌عنوان مجموعه‌ای از کاروانسراهایی است که در مسیر جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته‌اند، است.

این کاروانسرا بنایی به ابعاد ۵۰*۷۸ متر با پلان مستطیل شکل و از نوع حیاط دار است. در سطح زمین تنها بخش‌هایی از این بنا قابل‌رؤیت بوده ولی پلان کلی این کاروانسرا را می‌توان یک پلان و طرح چهار ایوان دانست که با مصالح قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای به همراه ملات گچ ساخته شده‌اند.

البته در برخی قسمت‌ها به تعداد کم از آجر هم استفاده شده است. به‌طورکلی کاروانسرا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی ساخته شده و ورودی بنا از بخش جنوبی آن است.

خوشبختانه رباط‌های موجود در منطقه که ازنظر شکل و نوع مصالح و قدمت و… شباهت داشته که به‌صورت زنجیره‌ای به هم متصل بوده که نظیر این رباط‌ها را می‌توان به رباط قلی، عشق، قره‌بیل و… اشاره کرد که از استان گلستان تا نیشابور به‌وفور دیده می‌شوند.

منبع:ایسنا