فرزاد قائمی در خصوص جایگاه اربعین در هنر و ادبیات ایران اظهار کرد: نمی‌توان در خصوص اربعین و تأثیرات آن بر شعر و ادب فارسی صحبت کرد و به پیشینه نمادشناختی اربعین و عدد ۴۰ در فرهنگ ایرانی و اسلامی اشاره‌ای نکرد. عدد ۴۰ جزو اعداد کمال به شمار می‌رود که این نماد ریشه‌های بسیار کهنی در فرهنگ‌های مختلف دارد و معمولا در فرهنگ‌های دینی و توحیدی، ۴۰ عدد کمال است؛ به گونه‌ای که اغلب پیامبران در این سن به ابلاغ پیام الهی منسوب می‌شده‌اند.
وی ادامه داد: اولیا و اوتاد نیز معمولا در ۴۰ سالگی به کمال می‌رسند و رویاهای صادقه و تغییرات بزرگ در زندگی افراد بزرگی چون عطار نیشابوری، ناصرخسرو قبادیانی و… نیز در این سن اتفاق افتاد. می‌توان نمادینگی این عدد را در گزارش زندگی این افراد مشاهده کرد. ۴۰ عدد تکمیل نفس انسانی و مرحله گذر از نفس لوامه به نفس مطمئنه است. در احادیث نیز نمادینگی این عدد دارای پیشینه مهمی است؛ به شکلی که در ادبیات منتسب به علم رجال و حدیث‌نگاری بخش عظیمی از آثار با عنوان اربعینیات یا اربعین‌نگاری شناخته می‌شود.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بیان کرد: محدثان بر اساس حدیث مشهوری از پیامبر اکرم(ص) که فرمود «مَن حَفِظَ عَلَی اُمَّتِی اَربَعِینَ حَدیثاً مِمّا یَحتَاجُونَ اِلَیهِ فِی امرِ دینِهِم، بَعَثَهُ اللهُ عزّ و جلّ یَومَ القِیامَةِ فَقِیهاً عَالِماً» به تدوین مجموعه‌هایی در منابع حدیثی، رجال و ادبی کوشیدند که با عناوینی چون «الاربعون حدیثا» ،«چهل حدیث»، «اربعینیات» و «اربعین‌نگاری» مشهور شده که پیشینه آن به قرن دوم پس از هجرت بازمی‌گردد.
قائمی خاطرنشان کرد: همچنین مقالات، کتاب‌ها و پژوهش‌های جدید بسیاری در دوران معاصر و به زبان فارسی، عربی و… در حوزه اربعین‌نگاری به رشته تحریر درآمده و از نظر قالب، محتوا، زبان و مضامین انواع بسیار گوناگونی دارد و بر اهمیت اربعین و سنت‌های مرتبط با آن در فرهنگ دینی و فرهنگ شیعی اثرگذار بوده است. همچنین سنت برگزاری مراسم ۴۰ برای درگذشتگان مرتبط با نمادینگی و کارکرد مقدس و سمبلیک عدد ۴۰ در فرهنگ اسلامی است که طبیعتا اهمیت اربعین در سنت نبوی و اعتقاد به وجود احادیث چهل‌گانه بر اهمیت یافتن این سنت اثرگذار بوده است.
وی اضافه کرد: در این حدیث مشهور پیامبر(ص) بیان شده که هر کس ۴۰ حدیث از احادیث ما را به حافظه بسپارد، خداوند روز قیامت او را در صورت دانشمندی فقیه برمی‌انگیزاند. وجود فلسفه شفاعت در تشیع و اعتقاد به سنت شفاعت حضرت رسول(ص) در روز قیامت و نقش میانجی‌گری ایشان در پایان و تقدیر سعادتمندانه شیعیان در جهان آخرت عامل مهمی در رویکرد تشیع نسبت به این سنت بوده و محورهای متعددی از نظر اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی را در زندگی شیعیان و فعالیت‌های اجتماعی آنان می‌توان یافت که بر اساس توجه به سنت اربعین شکل گرفته است.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: یکی از این سنت‌ها که در دهه‌های اخیر رشد و اهمیت اجتماعی و مذهبی فراوانی پیدا کرده، سنت راهپیمایی اربعین است که ریشه‌های کهنی در فرهنگ راهپیمایی‌های مذهبی دارد و از راهپیمایی‌های مراسم حج نشات می‌گیرد. راهپیمایی اربعین در سنت‌های مرتبط با عاشورا و کربلا و به عنوان پایان‌بخشی برای یادواره سالانه شهدا کربلا به شمار می‌رود که نقش برجسته‌ای نسبت به دیگر سنت‌های مربوط به اربعینیات در فرهنگ شیعی دارد.
قائمی تصریح کرد: برخی افراد پیشینه سنت اربعین را به کاروان بازماندگان حادثه کربلا نسبت می‌دهند که از جمله آن‌ می‌توان مرحوم آیت‌الله قاضی‌طباطبائی را نام برد که در کتاب «تحقیق درباره اولین اربعین سیدالشهداء (ع)» به پیشینه سنت اربعین پرداخته و توانسته بازگشت اهل‌بیت امام(ع) به کربلا را در اولین اربعین پس از واقعه کربلا در سال ۶۲ هجری قمری را اثبات کند. این راهپیمایی بر مبنای منابع موجود و از نظر بررسی بعد مسافت و لوازم این سفر طبیعتا نوعی راهپیمایی اعتقادی با سنت احیا یادواره کربلا بوده است. در واقع سنت راهپیمایی اربعین در سال ۶۲ هجری قمری(یک سال پس از واقعه عاشورا) یکی از مهم‌ترین زمینه‌های برانگیختن شور اجتماعی با رویکرد مذهبی و احیای سنت شهادت محسوب می‌شود.
وی عنوان کرد: همچنین «اباذر نصر اصفهانی» در مقاله مأخذشناسی اربعین معتقد است که نخستین زائر اربعین حسینی جابر بن‌عبدالله انصاری بود که در سال ۶۱ هجری برای زیارت امام حسین(ع) از مدینه به کربلا سفر کرده و راهپیمایی طولانی را برای این زیارت پشت سر گذاشته است. در این مقاله مجموعه‌ای از کتب و مقالات مرتبط با اربعین حسینی به شیوه کتاب‌شناختی، فهرست‌نویسی شده که از این منظر قابل توجه است.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی افزود: سنت اربعین و شرکت در راهپیمایی اربعین در فرهنگ شیعی از مستحبات مهم آیین‌های عبادی شیعیان قلمداد شده است. علامه مجلسی علت استحباب زیارت اربعین را مورد بحث قرار داده و معتقد است اگرچه دلیل مستحب بودن اربعین بیان نشده اما در قول مشهور میان اصحاب علوم فقه علت این استحباب بازگشت اهل‌ بیت به کربلا در روز ۲۰ صفر همزمان با اربعین و همچنین ملحق کردن سرهای مقدس شهیدان کربلا به پیکرهای مطهرشان به دست حضرت زین‌العابدین(ع) در این تاریخ بوده است.
قائمی گفت: علاوه بر این‌ها علامه مجلسی در خصوص استحباب زیارت اربعین فرضیه دیگری بیان می‌کند؛ بر اساس این دیدگاه جابربن عبدالله انصاری در چنین روزی به قصد زیارت قبر شریف امام حسین(ع) از مدینه به کربلا آمد. از این رو مستحب است که به تأسی از او سنت اربعین را به پا داشت.
وی اظهار کرد: ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه» در مورد اربعین گزارش قابل توجهی ارائه داده است. ابوریحان می‌نویسد که در روز ۲۰ ماه صفر سر امام حسین(ع) به بدن ایشان ملحق شد و در مکان شهادت دفن شدند. از این رو زیارت اربعین نیز در این روز به سنتی تبدیل شد و آنان ۴۰ نفر از اهل‌ بیت بودند که پس از بازگشت از شام، قبر امام را برای نخستین بار زیارت کردند. به عقیده او این زیارت مبنای شکل‌گیری سنت زیارت اربعین در گذشته تمدن اسلامی بوده است.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی گفت: سنت چله‌نشینی و اعتکاف ۴۰ روزه که در مبانی اعتقادی تصوف و آیین‌های درویشان و متصوفان قدمت زیادی دارد، در فرهنگ شیعی نیز مورد توجه قرار گرفته و شیعیان نیز چله‌نشینی را به تاسی از نقش محوری اربعین در اعتقاد به میانجی‌گری اهل‌ بیت در شفاعت و قرب به محضر الهی را جزو اصول اعتقادی خود می‌دانند. در شعر «که ای صوفی شراب آن گه شود صاف/که در شیشه برآرد اربعینی» از حافظ نیز به این موضوع اشاره شده است. بنابراین با توجه به این‌که عدد ۴۰ عدد رسیدن به کمال است، خلوت‌گزینی در ۴۰ روز عددی نمادین برای کسب تشرف و یافتن شرافت و تقرب به ذات خداوند بیان می‌شود.
قائمی ادامه داد: با وجود اهمیت اربعین در میان سنت‌های تشیع نمودهای کمتری از سنت اربعین در شعر کلاسیک و اشعار قدما یافت می‌شود؛ در حالی که یادکرد آیین‌ها، شهدا، واقعه کربلا و اهمیت فرهنگ کربلا نمودهای فراوانی دارد. به گونه‌ای که نمودهای اربعین در شعر فارسی در چند سده اخیر مشاهده می‌شود، شاید بتوان «عطار تونی»، شاعر شیعه، را از جمله نخستین شعرایی دانست که اربعین را در اشعار خود بیش از دیگران یاد کرده است. وی در مثنوی‌هایی مانند «لسان‌الغیب»، «اشترنامه» و «بلبل‌نامه» یادکردهای نمادینی از اربعین را بیان می‌کند.
وی اضافه کرد: «خاموش یزدی» یکی دیگر از شعرای کمتر شناخته‌ شده‌ای است که بیشترین توجه به آیین و زیارت اربعین در شعر فارسی را داشته است. «میرزاعلی خاموش یزدی‌ حائری‌ نجفی» از جمله شعرا مداح اهل‌ بیت به شمار می‌رود که سه دیوان شامل غزلیات و رباعیات در مدح ائمه خلق کرده است. مهمترین اثر او شاهنامه حسینی است که در بیان مفصل حادثه عاشورا به رشته تحریر درآمده است. او رساله منظومی در خصوص اربعین نوشته که بر زیارت، پیشینه و اهمیت راهپیمایی اربعین سروده شده است.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: در چند دهه اخیر با توجه به رشد رویکرد اجتماعی نسبت به راهپیمایی اربعین و شرکت اقشار مختلف جامعه ایران در این مراسم، نمودهای اربعین در ادبیات سال‌های اخیر رنگ‌وبوی دیگری پیدا کرده و گرایش ادبیات امروز به فضای مجازی، روزانه‌نگاری و مستندنویسی سبب شکل‌گیری نوع جدیدی از آثار شده که بر مبنای ثبت تجربه‌ها، خاطره‌ها و لحظات معنوی تجلی‌یافته در تجربه مقدس اربعینی ایجاد شده است؛ به شکلی که آثار بسیاری در قالب کتب سفرنامه، خاطرات، شعر، داستان کوتاه و رمان منتشر شده است که بسیار تأثیرگذار بوده و به نوعی گونه جدیدی از ادبیات معاصر فارسی با موضوع زیارت و راهپیمایی اربعین در حال شکل‌گیری است که در آینده به عنوان یکی از گونه‌های ادبیات معناگرا در ادبیات معاصر فارسی  شناخته خواهد شد.
قائمی خاطرنشان کرد: سفرنامه‌ها و خاطره‌نویسی‌ها در این میان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ آثاری مانند «کنار قدم‌های جابر» که گزیده‌ای از خاطرات زائران راهپیمایی اربعین است یا کتاب «پادشاهان پیاده» از بهزاد دانشگر و محمدعلی جعفری که تصویری از خاطرات راهپیمایان را نشان می‌دهد، نمونه‌هایی از این آثار است. همچنین کتاب‌های تحلیلی بسیاری در اهمیت این آیین و اثرات آن در تحولات اجتماعی ایران معاصر نگاشته‌ شده است.
منبع: ايسنا